ارزیابی شاخص های کیفیت خاک در مناطق تغییر کاربری یافته جنگل های زاگرس شمالی (مطالعه موردی: اشنویه- استان آذربایجان غربی)

سابقه و هدف: رشد جمعیت جهان، نیاز غذایی انسان، دخالت انسان در اکوسیستم های طبیعی و تغییر ویژگی های ذاتی خاک از طریق تخریب آن، نیاز به بررسی اثرات تغییر کاربری اراضی بر کیفیت خاک را افزایش می دهد. این مطالعه به منظور بررسی اثرات تغییر کاربری اراضی بر برخی شاخص های کیفیت خاک در مناطق تغییر کاربری یافته جنگل های زاگرس شمالی انجام گردید. مواد و روش ها: در این تحقیق تعداد 96 نمونه خاک از خاک های جنگلی زاگرس شمالی و مناطق تغییر کاربری یافته هم جوار تهیه شدند. برخی خصوصیات خاک شامل تنفس پایه (br)، تنفس برانگیخته (sir)، کربن بیومس میکروبی (mbc)، واکنش خاک، هدایت الکتریکی، نیتروژن کل، فسفر قابل استفاده، پتاسیم محلول و تبادلی، ظرفیت تبادل کاتیونی (cec)، ماده آلی، نسبت جذب سدیم (sar) و درصد سدیم تبادلی (esp) اندازه گیری گردیدند. شاخص کیفیت خاک (sqi) با استفاده از روش تجزیه به مولفه های اصلی (pca) تعیین گردید. یافته ها: نتایج نشان داد در اثر تغییر کاربری جنگل به سایر کاربری ها، کربن بیومس میکروبی، تنفس پایه، تنفس برانگیخته، مقدار کلسیم و پتاسیم محلول، کلسیم، منیزیم و سدیم تبادلی، ماده آلی ، ظرفیت تبادل کاتیونی، نسبت جذب سدیم و پتاسیم به طور معنی داری کاهش یافتند. به طوریکه در اثر تغییر کاربری، مقدار ماده آلی در مرتع، باغ و زراعت در مقایسه با جنگل به ترتیب 16، 47 و 5/57 درصد کاهش یافت. شاخص کربن بیومس میکروبی نیز، در اثر تغییر کاربری جنگل به مرتع، باغ و زراعت به ترتیب 34/28، 66/48 و 28/58 درصد کاهش نشان داد. میزان نیتروژن کل، پتاسیم و ظرفیت تبادل کاتیونی در کاربری جنگل نسبت به زراعت به ترتیب 5/2، 39/1 و 4/1 برابر بیشتر بود. هم چنین، در کاربری های مختلف اثر عمق بر تمام پارامترهای اندازه گیری شده معنی دار بود. بطوریکه نتایج نشان-دهنده وجود بیشترین مقدار پتاسیم، نیتروژن، ظرفیت تبادل کاتیونی، تنفس پایه، کربن بیومس میکروبی و تنفس برانگیخته در خاک سطحی (15-0 سانتی متری) کاریری جنگل بود. تجزیه به مؤلفه های اصلی (pca) نشان داد از میان 16 ویژگی مورد بررسی کیفیت خاک (tds)، ویژگی های ماده آلی، شاخص قابلیت دسترسی کربن (cai)، نسبت کربن میکروبی به کربن آلی، فسفر قابل استفاده، اسیدیته خاک و نسبت جذب سدیم به عنوان حداقل ویژگی های مؤثر بر کیفیت خاک (mds)، بیشترین تأثیر را بر کیفیت خاک های مورد مطالعه داشتند. هم چنین بر اساس مدل شاخص تجمعی کیفیت خاک (sqi)، کیفیت خاک برای جنگل (756/0) و مرتع (73/0) درجه ii (محدودیت کم) و برای کاربری های زراعت (646/0) و باغ (626/0) درجه iii (دارای محدودیت برای رشد گیاه) تعیین گردید. نتیجه گیری: چنین استنباط می گردد که هر گونه مدیریت و تغییر کاربری (جنگل به باغ و زراعت) که باعث افزایش دست خوردگی خاک می شود، کاهش کیفیت خاک و افزایش حساسیت اراضی به فرسایش خاک را در پی دارد. لذا لازم است به منظور حفظ کیفیت خاک عملیات مدیریتی مناسبی انجام گردد.